Otyłość: definicja, przyczyny, rodzaje. Jak pozbyć się otyłości?

Otyłość gynoidalna (inaczej też zwana otyłością pośladkowo-udową, otyłością typu „gruszka” czy otyłością kobiecą) charakteryzuje się gromadzeniem nadmiernej tkanki tłuszczowej głównie w okolicy bioder, ud i pośladków. Najczęściej występuje u kobiet. Aby dokonać rozpoznania otyłości gynoidalnej, również możemy się posłużyć wskaźnikiem WHR. Wówczas wartość <0,8 u kobiet i <1 u mężczyzn będzie świadczyć o tym rodzaju otyłości.

Jak każdy rodzaj nieleczonej otyłości to ryzyko rozwinięcia się wielu różnych chorób. Jednak badania wskazują na to, że otyłość pośladkowo-udowa nie jest tak niebezpieczna, jak otyłość brzuszna. Mimo wszystko występowanie otyłości gynoidalnej może prowadzić do:

• zwyrodnień układu kostno-stawowego kończyn dolnych;
• żylaków;
• chorób dróg żółciowych.

Schudnięcie z nóg, ud i pośladków nie jest niemożliwe, jednak wymaga podjęcia szeregu wyrzeczeń: przede wszystkim wykonywania regularnych ćwiczeń ukierunkowanych na te partie ciała oraz odpowiedniej diety.

Otyłość możemy również sklasyfikować ze względu na przyczynę występowania. Wyróżniamy wówczas jej dwa główne rodzaje: otyłość pierwotną i otyłość wtórną.

Otyłość pierwotna (inaczej też otyłość prosta, otyłość alimentacyjna) występuje u 90% osób otyłych. Przyczyną jest długotrwały dodatni bilans energetyczny, spowodowany nadmierną — w stosunku do wydatków energetycznych organizmu — konsumpcją żywności. Oznacza to, że ilość energii dostarczanej z pożywienia jest większa niż zapotrzebowanie energetyczne organizmu. Wtedy nadmiar energii magazynowany jest w tkance tłuszczowej, prowadząc do przyrostu masy ciała. Im dłużej sytuacja nadmiaru energii (kalorii) trwa, tym więcej tkanki tłuszczowej się odkłada.

W przypadku występowania otyłości wtórnej przyczyny jej występowania są bardziej skomplikowane. Otyłość wtórna jest najczęściej konsekwencją wielu chorób o podłożu hormonalnym i genetycznym lub przyjmowanych leków. Dotyczy około 10% przypadków otyłości. Otyłość wtórna może wynikać z obecności:

• endokrynopatii (zaburzeń endokrynologicznych), takich jak niedoczynność tarczycy, choroba Hashimoto, choroba i zespół Cushinga, zespół policystycznych jajników, rzekoma niedoczynność przytarczyc, niedoboru hormonu wzrostu, insulinoma (wyspiak trzustki), hipogonadyzm (niewydolność hormonalna gonad – jąder oraz jajników);
• uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego (stany zapalne, guzy, zabiegi chirurgiczne, zwłaszcza dotyczące podwzgórza, w którym znajdują się ośrodki odpowiedzialne za kontrolę łaknienia);
• wad chromosomalnych (zespół Downa);
• rzadkich zespołów uwarunkowanych genetycznie (zespół Willi-Pradera, zespół Lawrence-Moon-Biedla).

Zwiększeniu masy ciała sprzyja także przyjmowanie niektórych leków, tj. leki przeciwdepresyjne, neuroleptyki, progesteron, estrogeny, syntetyczne hormony sterydowe, niektóre leki zapobiegające objawom alergii, leki przeciwpadaczkowe.

Czy chorując na jedną z wymienionych chorób lub biorąc leki, jesteś skazany/skazana na otyłość? Nie! Geny, choroba czy leki nie usprawiedliwiają zaniechania, czy braku rezultatów walki z nadmiarem tkanki tłuszczowej. Badania naukowe udowadniają, że regularna aktywność fizyczna oraz prawidłowo zbilansowana dieta przynoszą porównywalne efekty w przypadku osób z dziedziczną skłonnością do otyłości, jak i osób bez takich predyspozycji.

Osoby zdrowe, które nie są otyłe, mogą mieć skumulowaną tkankę tłuszczową w okolicy brzucha. Współwystępowanie prawidłowej masy ciała (BMI 18,5-24,99 kg/m²) wraz z wysokim odsetkiem tkanki tłuszczowej w organizmie może wskazywać na otyłość metaboliczną (metabolically obese but normal weight – MONW, normal weight obese – NWO, thin outside fat inside – TOFI). Inaczej jest to również nazywane sylwetką typu skinny fat. Do cech charakterystycznych sylwetki osób z otyłością metaboliczną zaliczamy:

• wystający brzuch i boczki (tkanka tłuszczowa zgromadzona w okolicy brzucha);
• szersze biodra (tkanka tłuszczowa zgromadzona w okolicy bioder);
• szczupłe ramiona i nogi;
• wątłą sylwetkę;
• słabą kondycję fizyczną;
• cellulit.

U osób z MONW występuje obniżona wrażliwość na insulinę, zaburzenia profilu lipidowego (najczęściej hipertriglicerydemia), hiperinsulinemia oraz podwyższone ciśnienie tętnicze krwi. Nieleczona otyłość metaboliczna, podobnie jak otyłość prosta, prowadzi do licznych chorób i powikłań, między innymi do cukrzycy oraz chorób układu sercowo-naczyniowego.

Otyłość jest chorobą o bardzo złożonej etiologii. Rozwój otyłości jest uwarunkowany współdziałaniem czynników genetycznych, behawioralnych, socjalnych i środowiskowych. Największą rolę przepisuje się przede wszystkim czynnikom indywidualnym, które składają się na styl życia danej osoby i prowadzą do dodatniego bilansu energetycznego.

Aby skutecznie leczyć otyłość, konieczne jest zdiagnozowanie przyczyn, które odpowiadają za nieprawidłowe spożywanie pokarmów. Czynniki środowiskowe, to te, które są związane z naszym codziennym życiem – zawodowym, prywatnym, rodzinnym. Nie chodzi tu więc o jedzenie pokarmów obfitujących w tłuszcz albo zbyt mały ruch, ale o wiele więcej powodów, z których nie zdajemy sobie sprawy, a mogą prowadzić do nadwagi i otyłości. To właśnie czynniki środowiskowe mają największy wpływ na rozwój otyłości.

Wśród przyczyn środowiskowych otyłości najczęściej wymieniane są:

• niewłaściwe nawyki żywieniowe:
  • zwiększone spożycie żywności o wysokiej kaloryczności i dużej zawartości tłuszczu i węglowodanów łatwoprzyswajalnych (cukry proste, skrobia);
  • zwiększone spożycie produktów typu fast food;
  •  duże spożycie słodkich napojów;
  • nieregularność spożywanych posiłków i spożywanie przekąsek między posiłkami;
  • małe urozmaicenie diety;
  • niejedzenie śniadań;
  • nieprawidłowe proporcje między określonymi grupami produktów;
  • zbyt późne jedzenie kolacji;
  • niskie spożycie warzyw i owoców;
• łatwiejszy dostęp do żywności, szczególnie tej wysokoprzetworzonej zawierającej duże ilości tłuszczu i cukrów prostych;
• zmniejszająca się aktywność fizyczna spowodowana wzrostem urbanizacji, mechanizacji i motoryzacji:
  • praca i nauka zdalna;
  • zamawianie posiłków czy zakupów z dowozem do domu;
  • spędzanie wolnego czasu w sposób bierny przed telewizorem czy komputerem;
  • powszechna niechęć do aktywnego wypoczynku po pracy czy nauce;
• pośpiech cywilizacyjny i przewlekły stres — rozładowanie stresu przez nadmierne i niekontrolowane jedzenie — jedzenie emocjonalne;
• stres powodowany przyrostem masy ciała, co powoduje obniżenie samooceny i izolację społeczną, co prowadzi do błędnego koła i ucieczki w jedzenie.

Aby zmniejszyć ryzyko otyłości, należy w pierwszej kolejności zacząć stosować zasady zdrowego trybu życia.

Ważną przyczyną (i równocześnie skutkiem) wzrostu masy ciała mogą być zaburzenia emocjonalne i choroby psychiczne. Do najczęstszych należą:

• obniżenie nastroju lub depresja;
• niska samoocena i brak samoakceptacji;
• brak umiejętności zaspakajania i realizowania potrzeb psychicznych, które może prowadzić sięgania po słodycze czy alkohol w celu poprawienia swojego samopoczucia;
• zespół napadowego objadania się;
• żarłoczność psychiczna;
• nocne objadanie się – syndrom jedzenia nocnego;
• kompulsywne objadanie się;
• anarchia jedzeniowa.

Otyłość może być spowodowana przez występowanie różnych chorób. Wówczas mówimy o otyłości wtórnej, której przyczynami mogą być zaburzenia hormonalne i uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego omówione już we wcześniejszej części artykułu. Na rozwój otyłości wtórej ma wpływ także stosowana farmakoterapia.

Występowanie otyłości u ludzi wiąże się z występowanie ponad 300 genów. Znaczenie kliniczne większości z nich nie zostało jeszcze wyjaśnione, jednak znane i najszerzej opisywane przypadki są związane z mutacjami genu leptyny (hormon sytości, który zmniejsza apetyt i uczucie głodu) – genu ob.

U większości osób jednak skłonność do przyrostu tkanki tłuszczowej wiąże się z mutacją wielu genów, które są odpowiedzialne za regulację gospodarki energetycznej naszego organizmu, między innymi za:

• regulację spożywanego przez nas pożywienia;
• poziom podstawowej przemiany materii – ilości energii koniecznej do utrzymania podstawowych funkcji życiowych;
• aktywność hormonów kluczowych dla gospodarki lipidowej i węglowodanowej.

W efekcie dochodzi do przewagi procesów magazynowania energii nad procesami jej wydatkowania.

Otyłość może być także składową rzadkich zespołów chorobowych uwarunkowanych genetycznie, takich jak:

• zespół Turnera;
• zespół Bardeta-Biedla;
• zespół Pradera-Williego;
• zespół Steina-Leventhala;
• choroba von Gierka;
• choroba Dercuma.

Otyłość stanowi zagrożenie dla zdrowia i życia. Niepodjęcie zmiany nawyków żywieniowych i zwiększenia aktywności fizycznej albo (w razie wskazań) chirurgicznego leczenie otyłości może skutkować skróceniem czasu życia średnio o 14-17 lat. Nadwaga i otyłość mogą być związane z większym ryzykiem występowania wielu chorób i zaburzeń metabolicznych.

Otyłość zwiększa ryzyko rozwoju takich problemów zdrowotnych jak m.in.:

• insulinooporność i hiperinsulinemia;
• zaburzenia profilu lipidowego krwi – hipertriglicerydemia, hipercholesterolemia,
• cukrzyca typu 2;
• choroby dróg żółciowych (kamica żółciowa);
• miażdżyca;
• nadciśnienie tętnicze krwi;
• choroby serca (choroba niedokrwienna serca, niewydolność serca);
• udar mózgu;
• zawał serca;
• osteoporoza;
• marskość wątroby;
• zapalenie trzustki;
• bezdech senny;
• refluks;
• dna moczanowa;
• zaburzenia miesiączkowania;
• niepłodność;
• nowotwory (zwłaszcza jelita grubego, odbytnicy, macicy, piersi, prostaty);
• zwyrodnienia stawów i kręgosłupa;
• choroby psychiczne (depresja).

Walka z otyłością to trudna i długa droga. Często Pacjenci sami podejmują walkę ze zbędnymi kilogramami, jednak badania mówią, że aż 80% przypadków odchudzania kończy się powrotem do dawnych nawyków żywieniowych i efektem jojo (nawrotem zrzuconych kilogramów, często z nadwyżką). Dlatego w czasie leczenia otyłości warto rozważyć udanie się do specjalisty: lekarza bariatry oraz dietetyka klinicznego.

W zależności od stopnia zaawansowania otyłości i ogólnego stanu Pacjenta specjalista może zaproponować różne metody leczenia otyłości:

• otyłość I stopnia – u Pacjentów z BMI w granicach 30-34,9 leczenie otyłości zaczyna się od wdrożenia diety redukcyjnej oraz aktywności fizycznej; dieta powinna zostać skomponowana przez dietetyka; jeśli to nie przyniesie oczekiwanych efektów, rozważyć można wprowadzenie farmakoterapii;
• otyłość II stopnia – Pacjenci zmagający się z otyłością 2 stopnia zazwyczaj od razu zaczynają być leczeni środkami farmakologicznymi; w zależności od tego, czy wraz z otyłością współistnieją inne zaburzenia, czy schorzenia, w terapii stosuje się leki:
  • hamujące wchłanianie,
  • zmniejszające apetyt,
  • zmniejszające insulinooporność,
  • pobudzające termogenezę,
  • hormonalne

Jeśli dietoterapia, wprowadzenie aktywności fizycznej oraz leczenie farmakologiczne nie przynoszą oczekiwanego skutku, można rozważyć leczenie chirurgiczne (w przypadku występowania chorób towarzyszących otyłości);

• otyłość 3 stopnia – podstawą leczenia Pacjentów z otyłością olbrzymią jest oczywiście dietoterapia oraz aktywność fizyczna, jednak lekarze bardzo często takich Pacjentów kierują na bariatryczny zabieg operacyjny; najmniej inwazyjnym zabiegiem jest endoskopowe wprowadzenie balonu do żołądka, ale stosuje się także metody chirurgiczne takie resekcja żołądka, założenie opaski na żołądek czy by-pass gastryczny.

Aby osiągnąć długotrwały efekt leczenia, konieczny jest stopniowy i powolny spadek masy ciała oraz nauka zdrowych nawyków żywieniowych.

Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w 2016 roku, 1,9 mld osób dorosłych miało nadwagę (39% światowej populacji), z czego 650 mln (13% światowej populacji) zmagało się z otyłością. Większa część populacji mieszka w krajach, w których więcej osób umarło z powodu nadwagi i otyłości niż z powodu niedożywienia. Natomiast według najnowszego badania Europejskiego Urzędu Statystycznego w 2019 roku blisko 53% populacji Unii Europejskiej miało nadwagę, a 17% chorowało na otyłość. W Polsce odsetek ten wyniósł 58% (w tym 66,9% mężczyzn i 50,2% kobiet).

Jak wygląda sytuacja w naszym kraju?

Otyłość ma nie tylko zdrowotne konsekwencje, ale również ekonomiczne i społeczne, rzutujące na systemy opieki zdrowotnej. Szacuje się, że w krajach OECD (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) otyłość pochłania ok. 3,3% PKB (w Polsce ponad 4% PKB). W Polsce całkowite wydatki NFZ w 2017 roku wyniosły 76,29 mld złotych, z czego aż 5 mld złotych to bezpośrednie koszty leczenia otyłości, wraz z kosztami pośrednimi kwota ta wyniosła 15 mld złotych.

Ze względu na szerzącą się epidemię otyłości państwo musi liczyć się ze zwiększonymi wydatkami na ochronę zdrowia. Osoby otyłe częściej chodzą do lekarza, więcej czasu spędzają w szpitalu. Nawet co 4 hospitalizacja jest związana z powikłaniami otyłości. Powoduje to pogłębienie niewydolności systemu ochrony zdrowia, obciążenia finansowe i w efekcie dłuższe kolejki do lekarzy. Ponadto niższa produktywność osób z otyłością zmniejsza przychody państwa, np. z podatków. Do wydatków można zaliczyć także wsparcie socjalne, wypłaty zasiłków chorobowych czy zasiłków dla bezrobotnych. Osoby otyłe są narażone na większe ryzyko bezrobocia niż osoby z prawidłową masą ciała. Wszystko to wiąże się z wysokimi kosztami i odbija się na wzroście gospodarczym państwa.

Otyłość u kobiety ciężarnej jest czynnikiem ryzyka w ciąży i może powodować występowanie wielu powikłań nie tylko na każdym etapie ciąży, ale również w okresie koncepcyjnym, w czasie porodu oraz w połogu. Według badań sposób żywienia przyszłej matki ma bardzo duży wpływ na rozwój dziecka w okresie płodowym oraz jego stan zdrowia w dzieciństwie i jego dalszym życiu. Występowanie otyłości u ciężarnej negatywnie wpływa na płód i niesie ze sobą wiele konsekwencji.

U kobiety w ciąży otyłość sprzyja wystąpieniu powikłań takich jak:

• poronienie;
• stan przedrzucawkowy i rzucawka;
• cukrzyca ciążowa;
• nadciśnienie indukowane ciążą;
• powikłania zakrzepowo-zatorowe;
• makrosomia płodu (sytuacja, gdy dziecko jest większe niż wiek płodowy, dzieci rodzą się z bardzo dużą masą urodzeniową);
• hipotrofia płodu (gorsze wzrastanie płodu);
• krwotok okołoporodowy;
• wady wrodzone, między innymi wady cewy nerwowej, wady serca, wady układu kostnego, wady układu moczowego, wady układu pokarmowego;
• obumarcie wewnątrzmaciczne płodu;
• zwiększona zachorowalność i umieralność noworodków.

Dzieci, których matki w czasie ciąży zmagały się z nadwagą i otyłością, są narażone na występowanie otyłości w wieku dorosłym. Ponadto mają wyższe ryzyko zachorowalności na cukrzycę typu 2 oraz choroby układu sercowo-naczyniowego.

Z powodu otyłości utrudniona jest również diagnostyka obrazowa płodu. Z powodu nadmiaru tkanki tłuszczowej lekarz może mieć techniczne trudności w czasie badania ultrasonograficznego w ustaleniu wielkości płodu czy jego ułożenia.

Problem z nadmierną masą ciała występuje już u małych dzieci. Niestety problem występowania nadwagi i otyłości u dzieci w Polsce jest bardzo poważny. Polskie dzieci tyją najszybciej w Europie – Polska zajmuje niechlubne pierwsze miejsce w Europie pod względem przyrostu liczny dzieci z nadwagą, otyłością, a także z cukrzycą i nadciśnieniem.

Według danych WHO, na świecie od 1975 roku liczba otyłych dzieci wzrosła z 11 mln do 124 mln w 2016 roku. Dodatkowe 213 mln dzieci miało nadwagę. W Polsce problem nadwagi i otyłości dotyczy 10% małych dzieci w wieku od 1 do 3 lat, 30% dzieci w wieku wczesnoszkolnym i 22% młodzieży do 15 roku życia.

Podstawą leczenia nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży jest zmiana stylu życia, polegająca na zmianie sposobu żywienia oraz zwiększeniu aktywności całej rodziny. Bardzo duży wpływ na występowanie nadmiernej masy ciała u dzieci mają ich rodzice. Z badań wynika, że 70% dzieci, których rodzice są otyli, również jest otyłe. Ta zależność jest związana z nieprawidłowymi wzorcami odżywiania rodziców, którzy przekazują je swoim dzieciom.

• E. Lange, D. Włodarek, L. Kozłowska, D. Głąbska (red.) Dietoterapia i dietoprofilaktyka otyłości, Warszawa 2015, s. 252-290;
• L. Ostrowska, Leczenie dietetyczne otyłości, w: M. Grzymisławski (red.), Dietetyka kliniczna, Warszawa 2019, s. 339-366;
• Eurostat: Overweight and obesity — BMI statistics (https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Overweight_and_obesity_-_BMI_statistics – dostęp 01.06.2022)
• A. Brończyk-Puzoń, A. Koszowska, J. Nowak, A. a Dittfeld, J. Bieniek, Wybrane problemy kliniczne: Epidemiologia otyłości na świecie, „Forum Zaburzeń Metabolicznych” 2014, tom 5, nr 1, 1–5;
• World Health Organization: Obesity and overweight (https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight – dostęp 01.06.2022);
• Nauka w Polsce (FUNDACJA PAP): W 2025 co czwarta osoba na świecie będzie miała nadwagę lub otyłość (https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C460272%2Cw-2025-co-czwarta-osoba-na-swiecie-bedzie-miala-nadwage-lub-otylosc.html – dostęp 01.06.2022);
• N. Bujok, Otyłość – jedna z głównych chorób cywilizacyjnych (https://dietetycy.org.pl/otylosc/ – dostęp 01.06.2022)
• World Health Organization: Body mass index – BMI (https://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/nutrition/a-healthy-lifestyle/body-mass-index-bmi – dostęp 01.06.2022);
• B. Jabłonowska-Lietz, Dlaczego otyłość brzuszna stanowi zagrożenie dla zdrowia? (https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/dlaczego-otylosc-brzuszna-stanowi-zagrozenie-dla-zdrowia/ – dostęp 01.06.2022);
• N. Bieńko, Dystrybucja tkanki tłuszczowej. Lepsze jabłko czy gruszka? (https://ncez.pzh.gov.pl/zdrowe-odchudzanie/dystrybucja-tkanki-tluszczowej-lepsze-jablko-czy-gruszka/ – dostęp 01.06.2022);
• K. Pastusiak, D. Pupek-Musialik, P. Bogdański, Otyłość metaboliczna z prawidłową masą ciała — kontrowersje w diagnostyce, „Forum Zaburzeń Metabolicznych” 2018, tom 9, nr 1, 9–15;
• E.Czerwińska, M.Walicka, E.Marcinowska-Suchowierska, Otyłość – czy zawsze prosta?, „Postępy Nauk Medycznych” t. XXVI, 2013 nr 4;
• Do 2030 r. co trzeci dorosły Polak będzie otyły (https://www.mp.pl/pacjent/dieta/aktualnosci/160420,do-2030-r-co-trzeci-dorosly-polak-bedzie-otyly – dostęp 01.06.2022);
• M. Springer, I. Zaporowska-Stachowiak, K.Hoffmann,
  L. Markuszewski, W. Bryl, Otyłość – choroba kosztowna, „Hygeia Public Health” 2019 nr 54(2), s.88-91;
• Fundacja Republikańska: Ekonomiczne konsekwencje otyłości (https://fundacjarepublikanska.org/ekonomiczne-konsekwencje-otylosci/ – dostęp 01.06.2022);
• E. Wender-Ożegowska, D. Bomba-Opoń  in., Standardy Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego
  „Opieka położnicza nad ciężarną otyłą”, „Ginekologia Polska” 2012 nr 83, s. 795-799;
• M. Berner-Trąbska, U. Kowalska-Koprek i in., Wpływ nadwagi lub otyłości u ciężarnych na przebieg ciąży i okresu okołoporodowego z uwzględnieniem stanu urodzeniowego noworodka w oparciu o materiał kliniczny, „Ginekologia Polska” 2009, 80, 845-850;
• A. Karney, A. Oblacińska, L. Kluba, D. Świątkowska, Otyłość u dzieci i młodzieży. Poradnik dla rodziców dzieci w wieku od 4 do 18 lat (Fundacja Instytut Matki i Dziecka);
• A. Taraszewska, Nadwaga i otyłość wśród dzieci i młodzieży (https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/nadwaga-i-otylosc-wsrod-dzieci-i-mlodziezy/ – dostęp 01.06.2022).