Dieta przy zespole jelita drażliwego: co jeść, czego unikać?

Zespół jelita drażliwego (ZJD, IBS – ang. Irritable Bowel Syndrome) jest chorobą układu pokarmowego, która objawia się biegunkami, zaparciami lub zaburzeniami typu wypróżnień. Szacunki mówią, że może występować u 5-19% mężczyzn oraz 14-24% kobiet, jednak ze względu na brak specyficznych objawów, wiele osób mimo choroby nie trafia po pomoc. Przypuszcza się, że tylko 25% osób mających objawy zespołu jelita drażliwego szuka pomocy specjalisty.

Do najczęściej występujących objawów, które się obserwuje przy IBS, można zaliczyć:

• odstający brzuch (powiększony obwód brzucha, wiele kobiet używa wówczas sformułowania, że ma brzuch „jak w ciąży”);
• ból w dolnej części brzucha;
• wzdęcia;
• zaburzona praca jelit (zaparcia, biegunka lub mieszanka obydwu).

W przebiegu ZJD bóle brzucha oraz biegunki nie występują raczej w nocy. Objawy IBS są bardzo zróżnicowane oraz zindywidualizowane. Ponadto, objawy zespołu jelita drażliwego nie muszą występować jednocześnie, a ich częstotliwość oraz nasilenie zmienia się w czasie.

U chorych na jelito drażliwe mogą występować także inne objawy, chociaż nie mają one znaczenia w diagnozie tego schorzenia, tj.:

• odbijanie;
• wymioty,
• pieczenie w nadbrzuszu;
• uczucie zalegania pokarmu w żołądku;
• śluz w stolcu,
• wczesne uczucie pełności po posiłku;
• ból pleców;
• ból głowy;
• ospałość, senność;
• objawy ze strony układu moczowo-płciowego;
• uczucie przewlekłego zmęczenia;
• dyskomfort psychiczny, depresja;
• częstomocz, nocne oddawanie moczu;
• u kobiet – zaburzenia miesiączkowania.

Rozpoznanie ZJD najczęściej polega na wykluczeniu wszystkich innych chorób, które mogą powodować podobne objawy, między innymi chorób zapalnych jelit (choroba Leśniewskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, celiakii, SIBO, chorób tarczycy, endometriozy, chorób pasożytniczych i bakteryjnych jelit, nietolerancji pokarmowych).

Ze względu na rodzaj objawów dominujących, zespół jelita drażliwego można podzielić na 4 podkategorie:

• IBS typ biegunkowy;
• IBS typ zaparciowy;
• IBS typ mieszany — naprzemiennie z podobną częstotliwością występują zaparcia i biegunki;
• IBS niesklasyfikowany — nie można zaklasyfikować do żadnego z powyższych trzech typów.

Zespół jelita drażliwego leczy się przede wszystkim objawowo w celu opanowania dolegliwości i poprawy jakości życia chorego. Leczenie IBS powinno być dostosowane indywidualnie i najczęściej obejmuje:

• indywidualną dietę;
• farmakoterapię;
• suplementację;
• probiotykoterapię;
• wsparcie psychologiczne.

W leczeniu objawowym ZJD stosuje się leki rozkurczowe, przeciwwdęciowe, przeciwbiegunkowe oraz przeczyszczające.

Badania naukowe pokazują, że w leczeniu zespołu jelita drażliwego jest konieczne podejście wielodyscyplinarne. Z powodu wielkiej roli, jaką odgrywa w nasileniu objawów styl życia, ważne jest, aby leczenie opierało się nie tylko na stosowaniu leków, ale także, żeby uwzględniało pracę z dietetykiem i psychologiem, lub/i psychiatrą. U wielu chorych ZJD silnie koreluje ze stresem oraz zaburzeniami psychicznymi, tj. nerwica, zaburzenia lękowe, depresja.

Do najważniejszych zasad diety w zespole jelita drażliwego możemy zaliczyć:

1. Regularne i powolne jedzenie posiłków;
2. Unikanie warzyw wzdymających (tj. warzywa cebulowe, kapustne, nasiona roślin strączkowych);
3. Unikanie ciężkostrawnych tłustych potraw smażonych;
4. Picie odpowiedniej ilości płynów (min. 2,5 litra), głównie wody i napojów niezawierających kofeiny;
5. Ograniczenie spożycia alkoholu oraz napojów gazowanych;
6. Ograniczenie stosowania ostrych przypraw.

Masz IBS i chcesz odżywiać się zgodnie z zaleceniami, ale nie masz ochoty albo czasu, żeby codziennie robić zakupy i przygotowywać odpowiednio skomponowane i podgrzane posiłki? Dobrym pomysłem będzie skorzystanie z cateringu dietetycznego. 

MediDieta proponuje dietę pudełkową lekkostrawną, która będzie odpowiednia dla osób cierpiących na odmianę biegunkową ZJD. Jest ona dostępna w różnych kalorycznościach, dzięki czemu każdy klient bez problemu dobierze opcję odpowiednią dla siebie.

Przy zaparciowym typie IBS należy wprowadzić dietę ze zwiększoną ilością błonnika pokarmowego. Spowoduje to wzrost objętości stolca oraz przyspieszy przemieszczanie się treści pokarmowej w jelitach. Dieta powinna dostarczać ponad 30 g błonnika na dzień. W każdym posiłku powinien znaleźć się przynajmniej jeden produkt o wysokiej zawartości błonnika, szczególnie rozpuszczalnego w wodzie (np. w postaci owoców, warzyw, soków przecierowych, mielonego siemienia lnianego lub płatków owsianych). Przy zwiększonej ilości błonnika nie można zapominać o odpowiednim nawodnieniu. Płyny powodują uwodnienie treści jelitowej. Dodatkowo do diety można wprowadzić suszone śliwki, otręby pszenne czy siemię lniane, które pobudzają perystaltykę jelit.

Przy ciężkim przebiegu zespołu jelita drażliwego zalecane jest wprowadzenie diety low FODMAP. To dieta o niskiej zawartości fermentujących oligo-, di- i monosacharydów oraz polioli, składająca się z 3 etapów:

1. Etap 1 (4–6 tygodni): eliminacja wszystkich produktów zawierających duże ilości FODMAP, mogących negatywnie wpływać na układ pokarmowy i nasilać dolegliwości jelitowe;
2. Etap 2 (8–12 tygodni): stopniowe wprowadzanie do diety produktów wykluczonych i obserwacja organizmu w celu identyfikacji dobrze i źle tolerowanych produktów;
3. Etap 3: personalizacja i maksymalne rozszerzenie diety.

Według badań naukowych nawet u 2/3 chorych na ZJD poprawia się samopoczucie już po pierwszych kilku tygodniach stosowania diety low FODMAP. Co więcej, u około 70% osób odczuwała korzyści płynące ze zmiany diety nawet rok później.

Poniższa tabela przedstawia zalecane i niezalecane produkty pogrupowane według kategorii.

Podstawową zasadą dietoterapii w zespole jelita drażliwego (ZJD) w postaci biegunkowej jest zastosowanie oszczędzającej przewód pokarmowy, diety lekkostrawnej, z ograniczeniem tłuszczu oraz błonnika pokarmowego we frakcji nierozpuszczalnej. Błonnik nierozpuszczalny powoduje przyśpieszenie perystaltyki, która mechanicznie drażni jelita.

Dieta powinna mieć odpowiednią do potrzeb Pacjenta wartość energetyczną oraz zawartość wszystkich niezbędnych składników odżywczych.

Zasadniczą modyfikacją w diecie jest odpowiedni dobór technik kulinarnych, stosowanych do przygotowywania potraw. Zaleca się między innymi:

• gotowanie na parze i w wodzie;
• pieczenie w folii, rękawie termicznym lub pergaminie bez dodatku tłuszczu;
• duszenie bez wstępnego obsmażania;
• stosowanie do zagęszczania zawiesiny mąki w mleku lub w wodzie, lub jeśli jest dobrze tolerowana słodkiej śmietanki;
• „smażenie” na parze w łaźni wodne;
• przecieranie, blendowanie, rozdrabnianie, miksowanie produktów;
• usuwanie z warzyw i owoców pestek i skórek;
• dodawanie tłuszczu do potraw dopiero po ich przyrządzeniu.

Do przeciwwskazanych technik kulinarnych w przypadku dietoterapii zespołu jelita drażliwego należą:

• smażenie;
• duszenie z dodatkiem tłuszczu lub/i ze wstępnym obsmażaniem;
• zapiekanie.

Ponadto dieta lekkostrawna stosowana w przebiegu zespołu jelita drażliwego w postaci biegunkowej charakteryzuje się:

• wykluczeniem produktów z dużą zawartością błonnika pokarmowego, między innymi zbożowych produktów pełnoziarnistych;
• wykluczeniem produktów o wysokiej zawartości tłuszczu, np. tłuste mięsa, sery, fast food, słodycze;
• ograniczeniem owoców i warzyw wzdymających, między innymi: nasion roślin strączkowych, łodyg kalafiora i brokuła, kapusty, por, cebula, czosnek, ogórki, gruszki, czereśnie, śliwki;
• zmniejszeniem ilość błonnika pokarmowego w diecie, poprzez wybór kasz drobnoziarnistych, warzyw i owoców bez skórki lub przecieranych, białego ryżu i jasnego pieczywa (dozwolone jest też pieczywo graham);
• wykluczeniem kawy, herbaty, produktów słonych, pikantnych, ostrych przypraw.

Produkty, które należy kupować i spożywać oraz te, których lepiej unikać, mając IBS, przedstawia poniższa tabela.

Typ mieszany IBS polega na naprzemiennym występowaniu biegunek i zaparć. W okresie nasilenia objawów zaleca się dietę lekkostrawną z ograniczeniem produktów fermentujących oraz regularne spożywanie posiłków.