Witamina K – występowanie, działanie, skutki niedoboru

Witaminę K zalicza się do witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Jest ona jednym z niezbędnych składników pokarmowych, które musi uwzględniać zdrowa dieta. Do grupy związków organicznych, które są określane mianem witaminy K, zalicza się trzy związki:

• naturalnie występujący w roślinach filochinon, odporny na działanie temperatury (lub też fitomenadion, fitonation, witamina K₁),
• syntetyzowany przez bakterie w przewodzie pokarmowym menachinon (witamina K₂),
• syntetyczny menadion (witamina K₃), który cechuje się wyższą przyswajalnością niż naturalna witamina K₁.

Witamina K została odkryta w 1929 roku przez duńskiego biochemika Henrika Dama. Podczas przeprowadzanych przez niego eksperymentów, zauważył, że u drobiu, których dieta była pozbawiona zielonych roślin, pojawiały się krwawienia, które cofały się po wprowadzeniu do pokarmu szpinaku, lucerny lub kapusty. W dalszych badaniach naukowiec odkrył przyczynę, którą określił niedoborem czynnika rozpuszczalnego w tłuszczach, któremu nadał nazwę „witamina koagulacji”. Za jej odkrycie oraz opisanie budowy chemicznej, wraz z Edwardem Doisy, zostali uhonorowani w 1943 roku Nagrodą Nobla.

Najważniejszą rolą witaminy K jest jej oddziaływanie w procesie krzepnięcia krwi. Jest katalizatorem w syntezie białek, będących czynnikami krzepnięcia krwi zależnymi od witaminy K:

• protrombiny (czynnik II),
• prokonwertyny (czynnik VII),
• czynnika przeciwhemofilowego B (czynnik IX),
• czynnika Stuarta–Prower (czynnik X).

Witamina K wykazuje działanie przeciwkrwotoczne, zapobiegając hemofilii B. W związku z tą funkcją witamina K jest opisywana jako „witamina koagulacji”.

Bardzo ważny jest również udział witaminy K w prawidłowym metabolizmie układu kostnego. Bierze udział w syntezie osteokalcyny, odpowiadając za prawidłowe uwapnienie tkanki kostnej, dlatego jest bardzo ważna w profilaktyce osteoporozy. Badania pokazują, że dieta bogata w źródła witaminy K obniża ryzyko złamań kości udowej u osób z podeszłym wieku. Witamina K reguluje także odkładanie się wapnia w płucach, wątrobie i śródbłonku, a także zapobiega zwapnieniom ścian naczyń krwionośnych, co poprawia ich elastyczność i obniża ryzyko wystąpienia miażdżycy. Wpływa również na zmiany w metabolizmie kwasów nukleinowych, może wykazywać właściwości antybakteryjne, przeciwbólowe, przeciwzapalne i przeciwgrzybicze. Może również zmniejszać ryzyko zachorowalności na nowotwory układu pokarmowego (głównie raka jelita grubego).

Odpowiedni poziom witaminy K jest szczególnie ważny u noworodków. Bardzo poważnych, choć rzadko występującym problemem jest krwawienie związanie z niedoborem witaminy K (vitamin K deficiency bleeding – VKDB), zwane też chorobą krwotoczną noworodka. Do jej rozwoju przyczynia się mały transport tego składnika przez łożysko oraz fakt, że przewód pokarmowy noworodków jest jałowy, a tym samym nie jest on wytwarzany przez mikroflorę jelitową. Co więcej, mleko matki jest ubogie w tę witaminę. Dlatego w Polsce zalecane jest podawanie witaminy K wszystkim noworodkom w pierwszej dobie po urodzeniu.

Witamina K₁, która jest syntetyzowana przez rośliny, występuje głównie w produktach pochodzenia roślinnego, m.in. w zielonych warzywach, zawierających chlorofil (szpinak, jarmuż, sałata, natka pietruszki, rzeżucha, szczypiorek, kapusta, brokuły, boćwina, brukselka, awokado, cukinia). W mniejszych ilościach znajduje się również w niektórych olejach roślinnych – oliwie z oliwek, oleju sojowym, oleju rzepakowym oraz w margarynach miękkich.

Natomiast menachinon – witamina K₂ w zdecydowanie mniejszych ilościach jest obecna w produktach pochodzenie zwierzęcego, takich jak: jaja, produkty mleczne, wątróbka. Może występować również w produktach fermentowanych – serach i natto (tradycyjna japońska potrawa przygotowywana z fermentowanych nasion soi).

Zawartość witaminy K w poszczególnych produktach spożywczych, gdzie jest jej najwięcej, przedstawia poniższa tabela:

Zapotrzebowanie na witaminę K jest zróżnicowane, w zależności od wieku i płci, wynosi od 5 do 65 μg na dobę. Zapotrzebowanie osoby dorosłej wynosi 55-65 μg witaminy K na dzień. Normy żywienia dla populacji Polski przestawiają się następująco:

Niedobory witaminy K występują stosunkowo rzadko, ponieważ witamina ta jest obecna powszechnie w żywności, a także syntetyzowana przez drobnoustroje bytujące w przewodzie pokarmowym człowieka (przez szczepy Enterobacter, Bacterioides, Veillonella, Eubacterium lentum). Najczęściej stężenie witaminy K może się zmniejszać u osób:

• w podeszłym wieku,
• leczonych antybiotykami,
• z przewlekłymi chorobami wątroby i jelit,
• z zaburzeniami wchłaniania tłuszczu,
• długotrwale stosujących niektóre leki (leków przeciwdrgawkowych, przeciwzakrzepowych, pochodnych kwasu salicylowego),
• z zespołem złego wchłaniania,
• chorujących na celiakię, mukowiscydozę, przewlekłe zapalenie trzustki, zespół krótkiego jelita, chorobę Leśniowskiego-Crohna, niedrożność dróg żółciowych,
• niedożywionych,
• z rozległymi urazami i w stanach pooperacyjnych,
• z dietą ubogą w zielone warzywa.

Niedobór witaminy K może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, między innymi jego skutków należą:

• występowanie krwotoków,
• zaburzenia krzepnięcia krwi,
• krwiomocz,
• obfite miesiączkowanie,
• skłonności do powstawania siniaków,
• częste biegunki,
• zaburzenia odporności,
• wydłużenie czasu gojenia się ran,
• zaburzenia stanu kości i osteoporoza,
• zaburzenia pracy jelit,
• zwapnienie kości i naczyń krwionośnych,
• wyższe ryzyko wystąpienia miażdżycy i chorób nowotworowych,
• choroba krwotoczna u noworodków.

Witamina K charakteryzuje się bardzo niską toksycznością i jej nadmiar nie wywołuje efektów ubocznych. Zalecana jest jednak ostrożność w przypadku stosowania suplementów diety zawierających ten składników, ponieważ duże dawki u osób dorosłych mogą mieć negatywny wpływ na pracę wątroby, natomiast u noworodków mogą być przyczyną: hiperbilirubinemii, żółtaczki i anemii hemolitycznej. Zespół ds. Suplementów Diety Rady Sanitarno-Epidemiologicznej określił maksymalną dawkę witaminy K w dziennej zalecanej porcji suplementu diety dedykowanego dla osób dorosłych na poziomie 200 μg.

Niedobory witaminy K są rzadkością i pojawiają się u osób z pewnymi jednostkami chorobowymi. Uważa się, że dziennie zapotrzebowanie na tę witaminę jest pokrywane poprzez dietę oraz florę bakteryjną. Synteza przez mikroflorę jelitową witaminy K₂ pokrywa znaczną część zapotrzebowania człowieka na tę substancję. W przypadku zaobserwowania niepokojących objawów, które mogą wskazywać na niedobór witaminy K, należy skonsultować się z lekarzem, który po odpowiedniej diagnostyce zaleci suplementację tego składnika. Suplementy diety z witaminą K są dostępne w aptekach (również aptekach internetowych) w formie tabletek, kropli i kapsułek. W Japonii stosuje się pewną odmianę witaminy K2 nazywaną menatetrenonem w leczeniu osteoporozy, w dawce 45 mg dziennie.

Czy witamina K to potas?

Symbolem potasu w układzie okresowym jest litera K, która może być utożsamiana z witaminą K, jednak są zupełnie inne związki.

Czy warto łączyć witaminę D₃ z witaminą K?

Praktyka łączenia witamin D₃ i K₂ MK-7 jest bardzo popularna i budzi sporo kontrowersji. Obecne rekomendacje dotyczące suplementowania witaminy D wskazują, że podawanie jej wraz z witaminą K nie jest konieczne i zalecane.

Co oznacza „witamina K₂ MK-7”?

Witamina K₂ MK-7 jest jedną z form witaminy K₂ i zawiera w swojej budowę chemicznej 7 izoprenowych reszt w łańcuchu bocznym, skąd w nazwie „MK-7”.

Czym są antagoniści witaminy K?

Antagoniści witaminy K to nic innego, jak leki przeciwkrzepliwe, których mechanizm polega na hamowaniu zachodzącej w wątrobie produkcji czynników krzepnięcia II, VII, IX, X oraz ograniczeniu produkcji białek S i C.

Jaki produkt zawiera najwięcej witaminy K?

Najwięcej witaminy K zawierają: natka pietruszki, jarmuż i boćwina.

Źródła:

• Głąbska, L. Kozłowska, E. Lange, D. Włodarek. Dietoterapia, Warszawa 2015;
• Jarosz, E. Rychlik, K. Stoś, J. Charzewska, Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, Warszawa 2020;
• Karmańska, B. Karwowski, Rola witaminy K w metabolizmie kości, „Bromatologia i Chemia Toksykologiczna” 2015, nr 1(48), s. 106-115;
• USDA Branded Food Products Database (https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html - dostęp 23.10.2022);
• Fusaro, G. Cianciolo, M. L. Brandi, S. Ferrari, T. L. Nickolas, G. Tripepi, M. Plebani, M. Zaninotto, G. Iervasi, G. La Manna, M. Gallieni, R. Vettor, A. Aghi, L. Gasperoni, S. Giannini, S. Sella, A. M Cheung, Vitamin K and Osteoporosis, „Nutrients” 2020, nr 12(12);
• Kowalska, Witamina K i D. Czy ich łączenie to dobry, czy zły pomysł? (https://dietetycy.org.pl/witamina-k-d/ - dostęp 23.10.2022);
• Rusińska, P. Płudowski i in., Zasady suplementacji i leczenia witaminą D – nowelizacja 2018 r. „Postępy Neonatologii” 2018; nr 24(1);
• Szulc, Witamina K (https://dietetycy.org.pl/witamina-k/ - dostęp 23.10.2022).