Potas: właściwości, niedobór i nadmiar, źródła

Potas (łac. kalium) jest pierwiastkiem, który został odkryty w 1807 roku przez chemika i fizyka Humphry’ego Davy’ego poprzez elektrolizę wodorotlenku potas. Natomiast polską nazwę potas zawdzięcza Filipowi Walterowi. Potas występuje w organizmie człowieka przede wszystkim w postaci jonowej, będąc głównym kationem wewnątrzkomórkowym, gdzie znajduje się niemal 90% tego składnika. Poza tym około 8% potasu znajduje się w kościach oraz pewna ilość w sokach trawiennych.

Głównym zadaniem potasu jest regulacja gospodarki wodnej, czyli ciśnienia osmotycznego i objętości wewnątrz komórek. Wpływa również na zachowanie równowagi kwasowo-zasadowej, uczestniczy w regulacji pracy komórek nerwowych i mięśniowych, w tym także mięśnia sercowego, wpływając na potencjał błon komórkowych i zwiększając ich przepuszczalność, jako antagonista wapnia, stanowi składnik pompy sodowo-potasowej. Bierze także udział w aktywacji enzymów ustrojowych, które biorą udział w metabolizmie białek i węglowodanów.

Stężenie potasu w surowicy krwi oraz jego zawartość w naszym organizmie nie pozwalają na precyzyjne określenie zapotrzebowania na ten makroelement. Eksperci z Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), że nie ma biomarkerów stanu odżywiania potasem, które w tym celu można by było wykorzystać.

Eksperci z WHO oraz EFSA zakładają, że spożycie potasu powinno być na poziomie, które pozwoliłoby na zmniejszeniu ryzyka schorzeń, które często wiążą się z niedoborem tego składnika, tj. choroba niedokrwienna serca, udar, nadciśnienie tętnicze.

Według aktualnych* norm żywienia dla ludności Polski, dzienne zapotrzebowanie na potas różni się głównie w zależności od wieku. Zalecenia przestawiają się w następujący sposób:

*Dane pochodzą z okresu opublikowania artykułu (2022 r.). Normy te mogą się zmieniać.

Przecięte spożycie potasu w Polsce jest niższe niż zapotrzebowanie na ten składnik mineralny. Według danych z badania WOBASZ II prowadzonego w Polsce, w latach 2013-2014, zawartość potasu w diecie osób dorosłych powyżej 20 roku życia wynosiło (wyrażone jako mediana):

• u kobiet – 2783 mg;
• u mężczyzn – 3330 mg.

W Europie najwyższe spożycie potasu odnotowano w Hiszpani na poziomie około 4870 mg/dobę, a jedno z najniższych w Grecji – około 2730 mg/dobę.

U osób, które prawidłowo się odżywiają, bardzo rzadko dochodzi do pełnoobjawowego niedoboru potasu. Niedobór potasu, czyli hipokaliemia przede wszystkim może rozwinąć się u osób, które nie spożywają wystarczającej ilości tego składnika odżywczego. Do innych przyczyn niedoboru potasu możemy zaliczyć:

• jadłowstręt psychiczny;
• niedożywienie;
• zespół ponownego odżywienia (refeeding syndrome);
• ostrą białaczkę;
• zespół Cushinga;
• hiperaldosteronizm pierwotny i wtórny;
• stan po niewydolności nerek;
• hipomagnezemia – niskie stężenie magnezu;
• wrodzony przerost nadnerczy;
• przetoki przewodu pokarmowego;
• rozległe oparzenie;
• przewlekłą biegunkę i wymioty;
• dietę o wysokiej zawartości soli;
• stosowanie dużej ilości środków moczopędnych i przeczyszczających;
• spożywanie nadmiernej ilości alkoholu i kawy;
• stosowanie niektórych leków (diuretyków, glikokortykosteroidów, inhibitorów fosfodieterazy, insuliny, leków wiążących potas).

Zbyt niskie stężenie potasu w surowicy krwi (<3,8 mmol/l) może objawiać się zaburzeniami ze strony układu mięśniowego oraz nerwowego, między innymi:

• zaburzeniami rytmu serca (częstoskurcz komorowy);
• osłabieniem siły mięśni szkieletowych (a nawet rozpad mięśni, który może prowadzić do upośledzenia funkcjonowania nerek);
• zatrzymaniem oddawania moczu;
• porażeniem mięśni gładkich;
• przewlekłymi zaparciami (w ciężkim przypadku może dojść nawet do niedrożności porażennej jelit);
• zaburzeniami neurologicznymi (apatia, nadpobudliwość nerwowa, uczucie drętwienia i mrowienia skóry).

Przewlekły niedobór potasu może prowadzić do wzrostu ciśnienia tętniczego krwi oraz zwiększać ryzyko wystąpienia innych chorób układu krążenia, a także kamicy nerkowej.

Często w mediach i w internecie mówi się o skutkach oraz objawach niedoboru pewnych składników odżywczych, jednak nadmiar niektórych z nich jest równie groźny. Tak jest właśnie z nadmiarem potasu, czyli hiperkaliemią.

Przy sprawnym działaniu nerek większe spożycie potasu z diety nie stanowi większego zagrożenia, gdyż jest on wydalany z moczem. Jednak w przypadku nadmiernej suplementacji tego składnika lub przy zaburzeniach jego usuwania z moczem może rozwinąć się hiperkaliemia.

O nadmiarze potasu mówimy, gdy jego stężenie w surowicy krwi jest wyższe niż 5,5 mmol/l. Hiperkaliemie dzielimy na:

• łagodną – 5,6-6,5 mmol/l;
• umiarkowaną – 6,6-7,5 mmol/l;
• ciężką – powyżej 7,5 mmol/l.

Za wysoki potas może objawiać się między innymi apatią, osłabieniem, splątanie, drgawkami, zaburzeniami świadomości, zwolnieniem czynności serca, skurczami lub porażeniem mięśni szkieletowych, mrowieniem kończyn i ust, zaburzeniami rytmu serca, z zatrzymaniem krążenia włącznie. Zaburzona praca serca może być poważnym zagrożeniem życia.

Najczęstszą przyczyną nadmiernego stężenia potasu we krwi jest jego niekontrolowana suplementacja oraz upośledzone wydalanie potasu przez nerki z moczem. Wśród chorób i zaburzeń, które powodują zmniejszenie usuwania potasu, są:

• cukrzyca – insulina zwiększa wychwyt potasu do komórek, a jej niedobór może przyczyniać się do zwiększenia stężenia potasu we krwi;
• ostra i przewlekła niewydolność nerek;
• hipoaldosteronizm – niedobór lub niedostateczne działanie aldosteronu;
• choroba Addisona – niedoczynność kory nadnerczy;
• kwasica metaboliczna – jony wodoru i sodu wypierają wewnątrzkomórkowy potas do przestrzeni zewnątrzkomórkowej; kwasica upośledza wydalanie jonów potasu do światła kanalików nerkowych.

Przyczyną za wysokiego potasu może być również stosowanie niektórych leków, które zmniejszają wydalanie potasu. Leki o takim działaniu to: blokery receptora angiotensynowego, diuretyki oszczędzające potas, inhibitory konwertazy angiotensyny, niektóre leki immunosupresyjne, niektóre niesteroidowe leki przeciwzapalne, leki przeciwdrobnoustrojowe (trimetoprim, sulfametoksazol, ketokonazol). Stosowanie powyższych leków jest szczególnie niebezpieczne u osób z niewydolnością nerek.

Nadmierne stężenie potasu we krwi powyżej 6,5 mmol/l powinno być leczone za pomocą dializ. Jest to najskuteczniejsza metoda do usunięcia nadmiaru tego pierwiastka z organizmu. Przy stężeniu potasu rzędu 5,5-6,6 mmol/l można zastosować leczenie farmakologiczne. Najczęściej stosuje się leczenie polegające na dożylnym podaniu glukozy z insuliną lub wapnia. Lekarze podają również diuretyki pętlowe (leki moczopędne), żywice jonowymienne lub leki beta-anatagonistyczne.

Poza leczeniem farmakologicznym, przy za wysokim potasie konieczna jest odpowiednia interwencja żywieniowa. Należy ograniczyć spożycie potasu do 2000 mg na dobę, unikając produktów spożywczych bogatych w potas. Warzywa i owoce powinno się obrać ze skórki przed spożyciem, aby zmniejszyć zawartość potasu zawartego w skórce. 

W przypadku gotowania warzyw warto stosować metodę „podwójnego gotowania”. Metoda polega na zalaniu na 30 minut warzyw wrzącą wodą. Następnie warzywa należy odsączyć, ponownie zalać wodą i ugotować. Metoda ta pozwala na ograniczenie zawartości potasu nawet do 60%.

Jakie produkty spożywcze zawierają najwięcej potasu? Składnik ten jest obecny prawie we wszystkim, co jemy - różne są jednak jego ilości. Produkty bogate w potas to między innymi: owoce, warzywa, suszone owoce, orzechy, czekolada, przeciery pomidorowe, nasiona roślin strączkowych, nasiona słonecznika, nasiona dyni, kakao i soja. Szczegóły przedstawiamy w poniższej tabeli.

Według ekspertów w EFSA oraz WHO należy spożywać 3500 mg potasu dziennie, przy czym najlepiej by pochodził on z diety, a więc produktów spożywczych. Są jednak osoby, która mają wyższe zapotrzebowanie niż osoby zdrowe oraz są narażone na zbyt dużą utratę tego pierwiastka, więc mogą mieć trudności spożywaniu odpowiedniej ilości tego składnika. W takim przypadku konieczna może być suplementacja potasu.

Potas nie powinien byś suplementowany na własną rękę, gdyż jego nadmiar jest tak samo groźny, jak niedobór. Dawka preparatu zawsze powinna być ustalana na podstawie badań krwi — w tym celu należy skonsultować się z lekarzem.

Potas w preparatach występuje w formie:

• chlorku,
• cytrynianu,
• asparaginianu,
• glikonianu,
• wodorowęglanu.

Na rynku leków i suplementów diety potas występuje najczęściej w formie tabletek. Co do zasady lepiej wybrać lek niż suplement diety, gdyż zgodnie z polskim prawem leki są poddawane specjalnym badaniom i dzięki temu możemy mieć gwarancję do ich jakości. Jednak sam potas nie występuje w postaci leku dostępnego bez recepty. Można znaleźć preparaty, które są połączeniem potasu oraz magnezu.

Pamiętaj jednak, że podjęcie decyzji o ewentualnej suplementacji i wybór preparatu powinny zawsze być konsultowane z lekarzem prowadzącym.

Poniżej prezentujemy odpowiedzi na jeszcze kilka najczęściej zadawanych pytań.

Nie ma żadnych przeciwwskazań do stosowania jednocześnie suplementów potasu oraz magnezu. Dawki preparatów powinny być indywidualnie ustalone przez lekarza.

Zwiększona podaż potasu powinna zostać zastosowana osób, które mają potencjalnie wyższe zapotrzebowanie na ten składnik mineralny. Wśród nich są osoby, które nadużywają alkoholu, piją duże ilości kawy, przyjmują leki moczopędne, przeczyszczające, glikokortykosteroidy, glikozydy nasercowe oraz leki wiążące potas.

Jedna sztuka pomidora (ok. 170 g) ma 479 mg potasu, a jeden średni banan (ok. 120 g) ma 474 mg potasu.

Źródła:

• M. Jarosz, E. Rychlik, K. Stoś, J. Charzewska, Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, Warszawa 2020;
• D. Głąbska, L. Kozłowska, E. Lange, D. Włodarek, Dietoterapia, Warszawa 2015;
• J. Gawęcki, Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, Warszawa 2012;
• J. Manitius, Hiperkaliemia i hipokaliemia, „Forum Nefrologiczne” 2011, nr 4(4), s. 367-372;
• M. S. Stone, L. Martyn, W. M. Connie, Potassium Intake, Bioavailability, Hypertension, and Glucose Control, „Nutrients” 2016, nr 8(7), 444;
• K. Orywal, L. Ostrowska, E. Stefańska, Diagnostyka laboratoryjna w dietetyce, Warszawa 2018;
• R. Drabczyk, Nadmiar potasu (hiperkaliemia): przyczyny, objawy i leczenie (https://www.mp.pl/pacjent/objawy/175883,hiperkaliemia – dostęp 27.08.2022);
• E. Franek, F. Kokot, Franciszek, Zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej, Warszawa 2013;
• A. Gąsiorowska, Hiperkaliemia, czyli nadmiar potasu — przyczyny, objawy i zalecenia żywieniowe (https://dietetycy.org.pl/hiperkaliemia/ – dostęp 27.08.2022).